Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε στο 4ο μονοθεματικό τεύχος του περιοδικού Φωτογράφος ("Ασπρόμαυρη Φωτογραφία"), το Σεπτέμβριο του 2013. Υπάρχει και στο site του περιοδικού. Η παρούσα έκδοση έχει υποστεί ελαφρά επεξεργασία - έχω προσθέσει λίγο λυρισμό, ξένες λέξεις και παρενθέσεις, που τόσο χαίρομαι να τις γράφω και άλλο τόσο χαίρεται να μου τις σβήνει ο αρχισυντάκτης όταν στέλνω το κείμενο.Οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο είναι δικές μου: πάγια πολιτική του περιοδικού είναι να χρησιμοποιεί, εφόσον είναι εφικτό, εικόνες τραβηγμένες από τον αρθρογράφο.
note to english readers: this is an article on black and white photography tips. You can use google translate to read it.
Ασπρόµαυρη φωτογραφία: γενικές συµβουλές
Η επιλογή του ασπρόµαυρου στη σύγχρονη φωτογραφική εποχή γίνεται πολλές φορές µε γνώµονα την «καλλιτεχνικότητα» της εικόνας. Οι λέξεις «ασπρόμαυρο» και «καλλιτεχνικό» πάνε αγκαζέ στη φωτογραφία, απλά και µόνο λόγω του ότι µέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970 το ασπρόµαυρο κυριαρχούσε σε όλες τις απόψεις της φωτογραφίας, καλλιτεχνικές, εµπορικές και προσωπικές.
Έτσι, ο νέος φωτογράφος συνήθως επιλέγει τη λήψη σε ασπρόµαυρο, διότι θεωρεί ότι ξεπερνάει τη βαρετή (έγχρωμη) καθηµερινότητα και αγγίζει την (ασπρόμαυρη) διαχρονικότητα. Παρ'όλα αυτά, ενώ ιστορικά ο εγκέφαλός µας έχει «εκπαιδευθεί» να θεωρεί το ασπρόµαυρο ως «σηµαντικό» (και αντίστοιχα το έγχρωµο ως εφήμερο), αυτό δεν σηµαίνει ότι κάθε ασπρόµαυρη λήψη λειτουργεί αυτομάτως καλύτερα από την έγχρωμη λήψη. Μια ασπρόμαυρη εικόνα δεν είναι απλά µια εικόνα όπου έχει αφαιρεθεί το χρώμα: ενώ οι βασικές συνιστώσες της φωτογραφίας παραµένουν οι ίδιες (δηλαδή σύνθεση/φόρµα/περιεχόµενο), η επιλογή του ασπρόµαυρου χρειάζεται διαφορετική προσέγγιση από την έγχρωµη λήψη. Όταν απουσιάζει το χρώµα, στο οποίο τα µάτια µας είναι πλήρως εξοικειωμένα (και άρα, χάρη στη δύναμη της συνήθειας, ελαφρώς compromised), υπάρχουν άλλα στοιχεία που αποκτούν διαφορετική βαρύτητα και ορίζουν την εικόνα.
At the end of the day, ένα καλό θέμα έχει σοβαρές πιθανότητες να κρατήσει τη δύναμή του είτε με χρώμα είτε χωρίς, αλλά η φωτογραφική προσέγγιση επηρεάζεται σημαντικά από την επιλογή του ασπρόμαυρου ή του έγχρωμου. Η συγκεκριμένη επιλογή, φυσικά, καλό είναι να γίνεται πριν τη λήψη και, όπως κάθε «στάση ζωής», καλό είναι να τηρείται απαρέγκλιτα για μεγάλο χρονικό διάστημα, ώστε να αφομειωθεί και να ενσωματωθεί στο φωτογραφικό ένστικτο.
Στο ασπρόµαυρο υπάρχει ο κίνδυνος να «επιπεδοποιήσουµε» την εικόνα, διότι πλέον όλες οι πληροφορίες, όλα τα στοιχεία του κάδρου µας απεικονίζονται στην κλίµακα του γκρι. Ξαφνικά, το κόκκινο, το πράσινο και το µαύρο είναι σχεδόν ίδια. Ο γαλάζιος ουρανός γίνεται άσπρος ενώ ο μπλέ ουρανός αρχίζει και μαυρίζει. Η σκουροπράσινη φυλλωσιά στο βάθος του κάδρου ενσωµατώνεται στο µαύρο ρούχο του περαστικού στο πρώτο πλάνο. Το ακίνδυνο δεντράκι εκεί στο βάθος ξαφνικά δημιουργεί afro extensions στο κοντοκουρεμένο πρόσωπο που μόλις φωτογραφήσαμε. Δεν είναι λοιπόν τόσο απλό όσο να πούµε ότι «εξαφανίζουµε» τον παράγοντα του χρώµατος. Πράγµατι τον εξαφανίζουµε, αλλά την ίδια στιγµή εµφανίζεται ο παράγοντας της κλίµακας του γκρι. Όσο δύσκολο είναι να ισορροπήσει χρωµατικά µια εικόνα, τόσο αντίστοιχα δύσκολο είναι να ισορροπήσουν οι διαβαθµίσεις του γκρι, οι όγκοι, οι σκιές.
Βλέποντας σε τόνους του γκρι
Όταν τραβάµε ασπρόµαυρο πρέπει να δίνουµε µεγαλύτερη προσοχή στους όγκους του κάδρου, διότι πλέον δεν υπάρχει το χρώµα για να τους κάνει να ξεχωρίσουν µεταξύ τους. Έτσι είναι εύκολο το κυρίως θέµα µας να αποκτήσει ανταγωνισµό από στοιχεία που στην πραγµατικότητα δεν έχουν καµία σχέση µαζί του. Μια κλασσική περίπτωση είναι οι σκιές. Οι σκιές δεν είναι τόσο σηµαντικές σε µια έγχρωµη φωτογραφία, διότι υπάρχουν διάφορα χρώµατα στην εικόνα που θα τραβήξουν την προσοχή. Σε µια ασπρόµαυρη φωτογραφία όµως, οι σκιές ξαφνικά αποκτούν οντότητα, και µπορούν να καταστρέψουν την εικόνα, δηµιουργώντας µαύρους όγκους εκεί που ο φωτογράφος δεν τους είχε υπολογίσει. Αντίστοιχη συμπεριφορά πρέπει να επιφυλάσσουμε και σε μεγάλους συμπαγείς όγκους όπως η άσφαλτος του δρόμου, το τσιμέντο που κυριαρχεί στη χώρα μας, τα χρώματα στους τοίχους - όλα αυτά τα στοιχεία μοιάζουν (και είναι) πεζά και καθημερινά, αλλά στην κλίμακα του γκρι παραμονεύουν για να διαταράξουν την ισορροπία της φωτογραφικής σύνθεσης. Οφείλουµε λοιπόν να προσπαθούµε να βλέπουµε τον κόσµο ασπρόµαυρα, μετατρέποντας στο μυαλό μας τα δυνατά χρώµατα σε gray-scale, και να λαµβάνουµε υπόψη κάθε σκιά που υπάρχει στο κάδρο µας.
Ένα ακόµα σηµαντικό θέµα στο ασπρόµαυρο είναι ότι η αντίθεση έχει πολύ µεγαλύτερη δύναµη. Σε µια έγχρωµη λήψη το contrast έχει δευτερεύον ρόλο, αφού προέχει ο συνδυασµός των χρωµάτων. Στην ασπρόµαυρη λήψη όµως, το contrast είναι αυτό που θα ξεχωρίσει τα λευκά από τα µαύρα, και άρα θα ορίσει σε μεγάλο βαθμό την εικόνα. Επιπροσθέτως, σε µια ασπρόµαυρη λήψη οι σιλουέτες έχουν και αυτές µεγαλύτερη δύναµη. Με µπόλικη αντίθεση και µια σωστή τοποθέτηση του σκούρου όγκου πάνω σε φωτεινό, η μαύρη σιλουέτα κάποιου ανθρώπου ή κάποιου αντικειµένου αναβαθμίζεται σε σημαντικό στοιχείο του κάδρου, χωρίς να βάζει τον θεατή σε διαδικασία να επιχειρήσει να «διαβάσει» τη λεπτομερή περιγραφή του ανθρώπου/αντικειμένου. Στο ασπρόµαυρο οι γραµµές, τα µοτίβα, οι υφές - όλα ξαφνικά είναι πιο σηµαντικά. Κολώνες, καλώδια, διαγραµµίσεις, ακόµα και ο τρόπος που οι ακτίνες του ήλιου καταγράφονται στην εικόνα, δηµιουργούν µια σύνθεση που δεν θα ήταν τόσο δυνατή αν υπήρχε χρώµα. Δίνουµε ιδιαίτερη σηµασία σε όλα αυτά τα στοιχεία στην εικόνα µας, διότι κατά τη μετατροπή τους σε ασπρόµαυρο, αποκτούν µεγαλύτερη βαρύτητα από όση έχουν στην πραγµατικότητα.
Τέλος, ένα σηµαντικό πλεονέκτηµα του ασπρόµαυρου σε σχέση µε το έγχρωµο, είναι ότι λειτουργεί καλύτερα για όλες τις ώρες της ηµέρας και όλες τις φωτιστικές συνθήκες. Φυσικά, το ιδανικό είναι να επιλέγουµε εµείς το φως που θα χρησιµοποιήσουµε (διαλέγοντας την ώρα που θα τραβήξουµε, αν πρόκειται για φυσικό φως), αλλά όταν δεν έχουµε αυτή την πολυτέλεια, η λήψη σε ασπρόµαυρο µας βοηθάει περισσότερο. Εκεί που θα είχαµε ξεπλυµένα χρώµατα και σκληρό φως, στο ασπρόµαυρο µπορούµε να βρούµε ενδιαφέρουσες σκιές και υψηλό contrast.
Στον ελληνικό χώρο, για πολλούς μήνες το χρόνο κυριαρχούν ο ήλιος και ο εκθαμβωτικά μπλε ουρανός, ενώ το αστικό τοπίο ορίζεται εδώ και τέσσερεις δεκαετίες από τσιμεντένιους όγκους, αψυχολόγητους χρωματικούς συνδυασμούς και έλλειψη αστικής συνείδησης. Στα αποθαρρυντικά αυτά πλαίσια (discouragingly φωτογραφικό το πρώτο και dishearteningly κοινωνικό το δεύτερο), η ασπρόμαυρη λήψη μπορεί να διευκολύνει αρκετά τη ζωή του φωτογράφου, αρκεί να μην ξεχνάει ότι στη φωτογραφία υπάρχουν πολλοί τρόποι να μεταμορφώσεις κάτι (από χρώμα σε gray-scale, από άνθρωπο σε σιλουέτα, από ασήμαντο σε σημαντικό), αλλά κανένας τρόπος να το εξαφανίσεις.
